Dolaşım Sistemleri

Canlıların aldığı besin ve oksijenin hücrelere,  hücrelerde oluşan karbondioksit ve diğer metabolik atıkların ilgili boşaltım organlarına taşınması gerekir. Gelişmiş canlılarda bu taşıma dolaşım sistemi ile sağlanır.

Gelişmiş canlılarda dolaşım sistemi maddelerin taşınmasından başka;

• Bağışıklığın sağlanması,
• Vücut sıcaklığının düzenlenmesi,
• Hormonal düzenleme görevlerini de yerine getirir.

Bütün canlılar dolaşım sistemine sahip değildir. Dolaşım sistemine sahip olan canlılarda iki çeşit dolaşım görülür. Bunlar;

1. Açık Kan Dolaşımı
2. Kapalı Kan Dolaşımı

1. Açık Kan Dolaşımı

• Sadece omurgasız hayvanlarda görülür.
• Besin ve oksijen ihtiyacı az olan canlılarda bulunur.
• Dolaşım sisteminde kalp, atardamar ve toplardamarlar bulunur. Kılcal damarlar bulunmaz.
• Kanın akış hızı yavaştır.
• Vücut sıvısı olan kan hemolenf olarak adlandırılır.
• Hemolenf ile hücreler arasındaki madde alışverişi sinüs denilen vücut boşluklarında olur.
• Hemolenf ile; besinler, metabolizma atıkları ve hormonlar taşınır. Ancak solunum gazları (O₂ ve CO₂) taşınmaz.

2. Kapalı Kan Dolaşımı

• Bazı omurgasızlarda (toprak solucanı, mürekkep balığı ve ahtapot) ve tüm omurgalı hayvanlarda (balıklar, kurbağalar, sürüngenler, kuş ve memeliler) görülür.
• Kalp, atardamar, toplardamar ve kılcal damarlar bulunur.
• Kan damarların içinde dolaşır. Vücut boşluklarına çıkmaz.
• Kanın akış hızı ve basıncı yüksektir.
• Enerji ihtiyacı fazla olan canlılarda görülür.
• Kan ile hücreler arasındaki madde alışverişi kılcal damarlar aracılığı ile olur.
• Kan ile besinler, metabolizma atıkları ve hormonların yanında solunum gazları (O₂ ve CO₂) taşınır.
• İnsanlarda kapalı dolaşım sistemi bulunur.

İnsanda Dolaşım Sistemleri

• İnsanda dolaşım sistemleri;

1. Kan Dolaşımı
2. Lenf Dolaşımından oluşur.

NOT: Bunların dışında insanda portal dolaşım da bulunur. Portal dolaşım; mide, ince ve kalın bağırsak, pankreas ve dalaktaki kanı kapı toplardamarı aracılığı ile karaciğere getiren ve kalbe ulaştıran dolaşımdır.  

• İnsanda dolaşım sistemleri sayesinde kanın taşıdığı oksijen, besin, hormon gibi moleküller vücut hücrelerine kadar iletilir.
• Hücrelerde oluşan atık maddeler ise ilgili yapılara ulaştırılarak vücuttan uzaklaştırılması sağlanır.

1. Kan Dolaşımı

• İnsanda kan dolaşım sistemi kardiyovasküler sistem olarak ifade edilir.
• Kardiya (kalp) ve Vaculum (damar) kelimelerinden oluşur.
• Kardiyovasküler sistem;
  • Kalp,
  • Kan Damarları,
  • Kan sıvısından oluşur.

• İnsanda kalp; göğüs boşluğunda göğüs kemiğinin (sternum) hemen arkasında, iki akciğerin arasında, biraz sola eğik konumdadır.
• Yaklaşık olarak her insanın kendi yumruğu büyüklüğündedir. (240 - 340 gr. ağırlığındadır.)
• Büyük çoğunluğu kastan oluşan bir organdır.
• Yaşlandıkça kalbin büyüklüğü ve ağırlığı artar.
• Kalp dıştan içe doğru üç tabakadan oluşur.
  • Perikart
  • Miyokart
  • Endokart

1. Perikart

• Kalbi dıştan saran, bağ dokusundan oluşan iki katlı bir zardır.
• Kalbi ve kalbe bağlı damarların köklerini çevreler.
• İki katlı olan zarlar arasında lenf sıvısına benzeyen kaygan bir sıvı bulunur. Bu sıvıya Perikardiyal Sıvı denir.
• Bu sıvı; kalp atışları sırasında oluşan sürtünmelerin etkisini azaltarak kalbin çalışmasını kolaylaştırır.

2. Miyokart

• Kalp kasından oluşan orta tabakadır.
• Kalp kası sayesinde kalbin çalışması gerçekleşir.
• Kalp kası yapı olarak iskelet kasına, çalışma sistemi olarak istemsiz çalışan düz kasa benzer.
• Miyokart tabakası kalbin karıncıklarında kalın, kulakçıklarında ise incedir.
• Çünkü kan akciğerlere ve vücudun diğer kısımlarına karıncıklardan pompalanır.
• Miyokartın en kalın olduğu yer; sol karıncık duvarıdır.
• Çünkü bu kısım kanı kuvvetli bir şekilde tüm vücuda pompalar.
• Sol karıncığa bağlı olan aort atardamarının çıktığı yerden küçük damarlar ayrılarak, miyokart tabakasında kılcallara dağılır. Bu kılcallara koroner damarlar denir.
• Koroner damarlar; kalbi besleyen damarlardır. (Kalp kendi içinden geçen kandan beslenmez.)
• Koroner damarlar tıkanır ya da daralırsa, kalp ihtiyacı olan besin ve oksijeni alamaz. Bu durumda kalp krizi (enfarktüs) oluşur.

3. Endokart

• Kalp boşluğunu saran en iç tabakadır.
• Tek sıralı, yassı epitel dokudan oluşur.
• Kılcal kan damarları bulundurmaz.
• Bundan dolayı kalp içindeki kanın bileşimi değişmez. 

NOT-1: Sağ kulakçık ile sağ karıncıktaki kanın bileşimi aynıdır. (Karbondioksitçe zengindir.)

NOT-2: Sol kulakçık ile sol karıncıktaki kanın bileşimi aynıdır. (Oksijence zengindir.)

Kalbin Yapısındaki Odacıklar ve Kapakçıklar

• İnsanda kalp dört odacıktan oluşur.
• Üstte iki kulakçık (atrium), altta iki karıncık (ventrikül) bulunur.
• Kalbin sağ ve sol bölümü tam bir perde ile ayrılmıştır. Bundan dolayı sağda bulunan kirli kan ile solda bulunan temiz kan asla birbirine karışmaz.
• Kalbin sağ kulakçık ve karıncığında; karbondioksitçe zengin olan ve vücut dokularından gelen kirli kan bulunur.
• Kalbin sol kulakçık ve karıncığında ise; oksijence zengin olan ve akciğerlerden gelen temiz kan bulunur.
• Kısaca kalbin sağ tarafında daima kirli kan, sol tarafında ise temiz kan bulunur.
• Kalbin sağ ve sol kulakçıklarına toplardamarlar bağlıdır.
• Sağ kulakçığa; kan ve lenf dolaşımının getirdiği kan giriş yapar. (Alt ve üst ana toplardamarlarla)
• Sol kulakçığa ise; akciğerlerden temizlenerek gelen kan giriş yapar. Bu temiz kan akciğer toplardamarı ile sol kulakçığa getirilir.

NOT-1: Vücudumuzdaki toplardamarlar genellikle kirli kan taşırken akciğer toplardamarı temiz kan taşır.

NOT-2: Atardamarlar ise temiz kan taşırken akciğer atardamarı kirli kan taşır.

• Kalbin karıncıklarından atardamarlar çıkar.
• Sağ karıncıktan; vücuttan toplanarak kalbe gelen kirli kanı, temizlenmek üzere akciğerlere götüren akciğer atardamarı çıkış yapar.
• Sol karıncıktan ise; vücudun en büyük atardamarı olan aort atardamarı çıkar.
• Aort, kalpteki temiz kanı tüm vücuda pompalar.

• Kalpte bulunan kapakçıklar şunlardır;
  • Atrioventriküler (AV) kapakçıklar
  • Yarım ay (semilunar) kapakçıklar

Atrioventriküler (AV) Kapakçıklar

• Sağ ve sol kulakçıkların, sağ ve sol karıncıklara açıldığı yerlerde bulunan ve bağ dokudan oluşan kapakçıklardır.
• Kulakçıklardan karıncıklara geçen kanın geri dönmesini önlerler.
• Bu nedenle tek yönlü açılıp kapanan kapakçıklardır.
• Sağ kulakçık ile sağ karıncık arasında üçlü (triküspit) kapakçık bulunur.
• Sol kulakçık ile sol karıncık arasında ise ikili (biküspit=mitral) kapakçık bulunur.
• Kalpteki AV kapakçıklarının yapısında bir bozukluk varsa kan kapakçıklardan geriye doğru kaçar. Buna kalp üfürümü denir.

Semilunar (Yarım ay) Kapakçıklar

• Karıncıklar ile bunlara bağlı olan atardamarlar arasında bulunurlar.
• Karıncıklardan pompalanan kanın geri dönmesini önlerler.
• Tek yönlü açılan kapakçıklardır.
• Aortun sol karıncığa bağlandığı yerde aort kapakçığı,
• Akciğer atardamarının sağ karıncığa bağlandığı yerde pulmoner kapakçık bulunur.

Kanın Kalpteki Hareketi

• Kalbin çalışması kulakçık ve karıncık kaslarının kasılıp gevşemesi ile olur.
• Kalp kasının kasılmasına sistol, gevşemesine ise diastol denir.
• Kulakçık ve karıncıkların aynı anda kasılması söz konusu olamaz. Ancak kalp dinlenme durumunda iken (0.40 saniye) kulakçık ve karıncıklar aynı anda gevşeme durumundadırlar.
• Bu kasılıp gevşeme sırasında kanın kalpte hareketi sağlanır.
• Kalp çalışırken önce kulakçıklar, sonra karıncıklar kasılır ve gevşer.
• Kulakçıklar ve karıncıkların kasılmaları birbirine zıt olarak gerçekleşir.
• Yani kulakçıklar kasılırken karıncıklar gevşer, karıncıklar kasılırken kulakçıklar gevşer.
• Kulakçıkların kasılması ile kan karıncıklara dolar. Bu sırada karıncıklar gevşeme durumundadır.
• Karıncıkların kasılması ile de kan atardamarlara geçer. Bu esnada kulakçıklar gevşeme durumundadır.

NOT: Odacıklar; kasılma durumunda iken içlerindeki kanı gönderirler. Gevşeme durumunda iken ise kan ile dolarlar.

• Kulakçıkların kasılması sırasında triküspit ve biküspit kapakçıklar açılır.
• Karıncıkların kasılması sırasında ise yarımay kapakçıkları açılır.
• Kalp kapakçıklarının kapanması steteskop yardımı ile duyulabilir.
• Bu sesler "lup-dup" şeklinde duyulur.
• Sağlıklı, yetişkin bir insanın kalbi dinlenme sırasında 1 dakikada 60 - 70 kez atar.
• Her atışta vücuda 70 ml. kan gönderir.
• Birim zamanda kalpten geçen kan miktarına kalp debisi denir.
• Kalbin birbirini izleyen kasılma ve gevşeme olayına kalp döngüsü denir.
• Kalp döngüsü her kalp atışını ifade eder ve 0,85 saniye sürer.
• Bu sürenin 0,15 saniyesi; kulakçıkların kasılması,
• 0,30 saniyesi; karıncıkların kasılması,
• 0,40 saniyesi ise kalbin dinlenmesi şeklinde gerçekleşir.
• Atardamarların kan basıncının etkisiyle genişleyip daralmasına nabız denir.
• Her nabız karıncıkların kasılmasına karşılık geldiği için nabız sayısı kalp atışı sayısına eşittir. (dinlenme esnasında, yetişkin ve sağlıklı bir insanda 1 dakikada 60 - 70 nabız sayısı normaldir.)

NOT: El ve ayak bileği ile şakaktaki atardamar yüzeyine hafifçe bastırdığımızda nabız sayısını hissedebiliriz.

Kalp Ritminin Kontrolü

• Kalbin kasılma olaylarının kontrolü, kalbin çeşitli bölgelerinde bulunan özelleşmiş dokularla gerçekleşir.
• Yani kalp kası sinir sisteminden herhangi bir uyarı almadan aksiyon potansiyellerini başlatabilir böylece devamlı ve ritmik olarak kasılıp gevşeyebilir. (İnsan kalbi vücut dışına çıkarıldığında bir süre daha kendi kendine kasılığ gevşediği görülür.)
• Kalp kasında bunu sağlayan yapı üst ana toplardamarın kalbe girdiği yerin yakınında bulunan SA (sinoatrial düğüm) denilen hücre grubudur.
• SA düğüm; kalp kasının kasılma hız ve zamanını belirler.
• Bu hücrelerde oluşan aksiyon potansiyelleri kasılmaları için komşu hücreleri uyarır.
• Kalpte impuls oluşumu ve iletimi sırası ile şu şekilde olur.
  • SA düğümden çıkan uyarılar, kulakçıkların duvarlarına yayılır ve her ikisinin de aynı anda kasılmalarını sağlar.
  • Bu uyarılar, sağ ve sol kulakçıklar arasındaki duvarda yer alan AV (atrioventriküler) düğüme aktarılır.
  • AV düğümde impulslar kalbin uç noktasına yayılmadan önce 0,1 saniye kadar geciktirilir.
  • Bu durum kulakçıklardaki kanın karıncıklara aktarılmasını sağlar. (karıncıklar henüz kasılmadan önce)
  • AV düğümden çıkan uyarılar önce his demetlerine sonra purkinje liflerine iletilir.
  • His demetleri ve purkinje lifleri özelleşmiş kas lifleridir. Karıncık duvarlarında yayılmıştır.
  • Uyarıları alan karıncıklar kasılır ve kan atardamarlara pompalanır.
  • Böylece kalp bir kez kasılıp gevşemiş olur.

SA ve AV düğümlerinin etkisi şu şekilde sıralanabilir.

• SA düğümünü etkileyerek kalbin çalışma hızını değiştiren bazı faktörler vardır.

Kalbin Çalışma Hızını Etkileyen Faktörler

Hızlandıran Faktörler

• Sempatik sinirler
• Adrenalin
• Noradrenalin
• Tiroksin hormonları
• Kafein
• Tein
• Nikotin gibi kimyasallar
• Kandaki karbondioksit artışı (bu durum kanın pH'ını 7.4'den aşağıya düşürür.)
• Vücut sıcaklığındaki artış (ateşli hastalıklar)
• Ortam sıcaklığının azalması (soğuk hava)

Yavaşlatan Faktörler

• Parasempatik sinirler (vagus siniri)
• Asetilkolin (vagus sinirinden salgılanır)
• Dış ortam sıcaklığının artışı (sıcak hava)
• Kalsiyum gibi minerallerin eksikliği

Kanın Vücuttaki Dolaşımı

• Kanın vücuttaki dolaşımı iki şekilde gerçekleşir.

1. Küçük Kan Dolaşımı (Pulmoner Dolaşım)
2. Büyük Kan Dolaşımı (Sistemik Dolaşım)

1. Küçük Kan Dolaşımı (Pulmoner Dolaşım)

• Kalp ile akciğerler arasındaki dolaşımdır.
• Sağ karıncığın kasılması ile başlar.
• Karbondioksitçe zengin olan kirli kan sağ karıncıktan çıkarak akciğer atardamarı ile akciğerlere gönderilir.
• Akciğerlerde bulunan alveoller ile bunları çevreleyen kılcal kan damarları arasında madde alışverişi olur.
• Atardamar kılcallarda bulunan karbondioksit alveollere geçerken, alveollerdeki oksijen toplardamar kılcallarına geçer.
• Daha sonra oksijence zenginleşen kan akciğer toplardamarına geçerek kalbin sol kulakçığına gelir.
• Küçük kan dolaşımında izlenilen yol şöyledir;
• Sağ karıncık ⇒ Akciğer atardamarı ⇒ Akciğer kılcal damarı ⇒ Akciğer toplardamarı ⇒ Sol kulakçık

• NOT: Başlama noktası sağ karıncık, bitiş noktası sol kulakçıktır.

2. Büyük Kan Dolaşımı (Sistemik Dolaşım)

• Kalp ile vücut dokuları arasındaki dolaşımdır.
• Kalbin sol karıncığındaki oksijence zengin temiz kanın, aort atardamarı ile kalpten çıkışı ile başlar.
• Temiz kan atardamarlar ile tüm vücuda ulaştırılır.
• Hücrelerde oluşan karbondioksit toplardamarlar ile alınarak alt ve üst ana toplardamarlar ile kirli kan olarak kalbin sağ kulakçığına döner.
• Bu dolaşıma Büyük Kan Dolaşımı denir.
• Büyük kan dolaşımında izlenilen yol şöyledir;
• Sol karıncık ⇒ Aort ⇒ Tüm atardamarlar (akciğer atardamarı hariç) ⇒ Tüm doku kılcalları (akciğer kılcal damarları hariç) ⇒ Tüm toplardamarlar (akciğer toplardamarı hariç) ⇒ Sağ kulakçık

• NOT: Başlama noktası Sol karıncık, bitiş noktası sağ kulakçıktır.

ÖNEMLİ NOTLAR:

Vücudumuzdaki;

• En kirli (en çok karbondioksit taşıyan) kanı taşıyan damarımız ⇒ AKCİĞER ATARDAMARI
• En temiz (en çok oksijen taşıyan) kanı taşıyan damarımız ⇒ AKCİĞER TOPLARDAMARI 
• Amonyak miktarı en fazla olan damarımız ⇒ KAPI TOPLARDAMARI
• Boşaltım atığı en fazla olan damarımız ⇒ BÖBREK ATARDAMARI
• Boşaltım atığı en az olan damarımız ⇒ BÖBREK TOPLARDAMARI
• Hem atar hem de toplardamarlardan kan alan organlarımız ⇒ KARACİĞER ve KALP
• Hem temiz hem de kirli kan alan organlarımız ⇒ KARACİĞER ve KALP

NOT: Amonyak miktarının en fazla olduğu kapı toplardamarına; ince ve kalın bağırsak, mide, pankreas ve dalak gibi organlardan kan gelir.