Canlıların Ortak Özellikleri

Canlıların Ortak Özellikleri

► Canlılık; organizmaların yaşam süreçlerine sahip olma durumunu ifade eder. Canlılık biyoloji biliminin ana çalışma konusudur.

► Canlılar dünyasını kısa sürede daha iyi anlayabilmek için bütün canlılarda ortak olan bazı özellikleri bilmemiz gerekir.

► Bir organizmanın canlı olarak kabul edilmesi için bu özelliklere sahip olması gerekir. Canlılar dünyasından; bakteriler, arkeler, protistalar, mantarlar, bitkiler ve hayvanlar bu ortak özelliklere sahip olan canlılardır.

► Virüsler bu ortak özellikleri taşımadıkları için tam olarak canlı sayılmazlar. Dolaısıyla zorunlu parazitlerdir. Bu özelliklerden sadece çoğalmayı gerçekleştirebilirler. Ancak; çoğalmayı seçtikleri konak bir hücrede gerçekleştirebilirler.

Canlıların Ortak Özellikleri;

1. Hücresel Yapı

2. Organizasyon

3. Beslenme

4. Enerji Üretimi ve Tüketimi

5. Metabolizma

6. Boşaltım

7. Büyüme ve Gelişme

8. Üreme

9. Uyarılara Tepki

10. Homeostazi

11. Varyasyon ve Adaptasyon

1. Hücresel Yapı

• Tüm canlılar yapısal ve işlevsel bakımdan hücre denilen temel birimlerden oluşurlar.
• Canlıdaki tüm yaşamsal olaylar hücrede gerçekleşir.
• Bazı organizmalar sadece bir hücreden oluşmuştur. Bu canlılara bir hücreli organizmalar denir.
• Bir hücreli canlıların tümünde organizma bir hücreden oluşur.

• Bazı organizmalar ise çok sayıda hücrenin belirli bir organizasyon ile bir araya gelmesi sonucu oluşmuştur.
• Bunlara da çok hücreli organizmalar denir.

Yapısına göre hücreler ikiye ayrılır.

1. Prokaryot hücreler

• Zarla çevrili çekirdek ve zarla çevrili organelleri bulunmayan basit hücrelerdir.
• Bakteriler ve arkeler prokaryot hücre yapısına sahip organizmalardır.
• Bu canlıların tamamı tek hücrelidir. 
• DNA'ları sitoplazmada bulunur.
• Çekirdek ve zarlı organelleri yoktur.
• Organel olarak sadece RİBOZOM vardır.
• Ribozom zarsız bir organeldir. Görevi protein sentezi yapmaktır.

Prokaryot hücrede bulunan temel yapılar;

• Hücre Çeperi (büyük çoğunluğunda bulunur);
• Hücre çeperi temel maddesi;
  • Bakterilerde; Peptidoglikan madde içerir.
  • Arkelerde; Sahte (Yalancı) peptidoglikan madde içerir.
• Sitoplazma
• Ribozom (Tek organeldir.)
• DNA ve RNA (Sitoplazmada bulunur)
• Hücre Zarı (Tek katlıdır.) 

2. Ökaryot Hücreler

► Zarla çevrili çekirdek ve zarlı organelleri olan gelişmiş hücrelerdir.

► Protistler, mantarlar, bitkiler ve hayvanlar ökaryot hücre yapısındadır.

► Ana DNA çekirdekte bulunur. (Sarmal yapılı ve histon protein kılıfla çevrilidir)

► Çekirdek ve zarlı organeller bulunur. (Ribozom, Koful, Golgi Aygıtı, Endoplazmik Retikulum, Mitokondri, Kloroplast vb.)

► Ayrıca mitokondri, kloroplast organellerinde de halkasal DNA bulunur ve histon proteinli kılıf taşımaz.

► Ökaryot hücreli canlılar; tek ya da çok hücreli olabilirler.

► Tek hücrelilere; amip, öğlena, paramesyum gibi canlılar örnek verilebilir.

► Çok hücrelilere ise; bazı algler, mantarlar, bitkiler, hayvanlar örnek olarak verilebilir.

Prokaryot — Ökaryot Tüm Hücrelerin Ortak Özellikleri

1. Hücre zarının bulunması (Tek katlıdır)

2. Sitoplazmanın bulunması

3. DNA ve RNA bulunması.

4. Ribozom organeli bulunması DNA, tüm canlı türlerinde bulunur ve aynı nükleotitleri (adenin, guanin, sitozin, timin nükleotitleri) içerir.

Aşağıda bitki hücresine ait bir resim bulunmaktadır.

2. Organizasyon

► Organizasyon; canlıların yapısal ve işlevsel düzeni ile canlıların yaşamlarını sürdürebilmesi ve çevresine uyum sağlayabilmesi için oldukça önemlidir.

► Canlılığın temel özelliklerinden birisi de sahip olduğu yüksek düzeydeki organizasyondur.

► Bu düzen atomdan başlayarak hücreye, dokuya, organa doğru büyüyen bir hiyerarşi ortaya çıkarır.

► Bu durum biyolojik organizasyon olarak ifade edilir.

Bir hücrelilerde organizasyon birimleri küçükten büyüğe doğru;

Atom → Molekül → Organel → Hücre (Organizma)

şeklinde sıralanır.

► Organizma, “herhangi bir canlı varlık” olarak da tanımlanır.

► Bu tip canlılar tek hücreden oluşur.

Örneğin; amip tek hücreli bir canlıdır.

► Bu tek hücresi ile; besinlerini alır, kullanır, atıklarını uzaklaştırır, çevresel uyarılara tepki verir ve diğer yaşamsal olaylarını gerçekleştirir.

Çok hücrelilerde organizasyon birimleri küçükten büyüğe doğru;

Atom → Molekül → Organel → Hücre → Doku → Organ → Sistem → Organizma

şeklinde sıralanır.

İnsanda Organizasyon

► Çok hücreli canlılarda ise görev ve yapı bakımından benzer olan hücreler bir araya gelerek dokuları, dokular organları, organlar sistemleri, sistemler ise organizmayı oluşturur.

► Bu hücreler işbirliği içinde olup, rastgele bir araya toplanmış değillerdir.

► Bu durum canlıya hem enerji hem de zaman tasarrufu sağlar.

► Buna göre bir organizasyona sahip olma bütün canlılar için ortaktır.

► Bu organizasyon bakteri için sahip olduğu tek bir hücredir. İnsan için miyarlarca hücreden oluşur.

► Nitekim tek hücreli mikroskobik canlılar için “mikroorganizma” ifadesi kullanılmaktadır.

3. Beslenme

Canlıların yaşamlarını sürdürebilmek ve enerji ihtiyaçlarını karşılamak için beslenmek zorundadır. Canlılar şu nedenlerden dolayı besinlere ihtiyaç duyarlar;

► Yapılarına katılacak maddeleri almak,

► Enerji ihtiyaçlarını karşılamak,

► Büyüyüp gelişmek,

► Yıpranan doku ve organlarını onarmak,

► Kimyasal tepkimelerini düzenlemek için besinlere ihtiyaç duyarlar.

► Doğada bazı canlılar kendi besinlerini kendileri üretirken, bazı canlılar besinlerini dışarıdan hazır olarak alır.

Buna göre canlılarda genel olarak üç çeşit beslenme görülür.

1. Ototrof Beslenme (Üretici Canlılar) :

• Kendi besinini kendisi üretebilen canlılar ototrof beslenen canlılardır.
• Bu canlılar inorganik maddeleri dış ortamdan hazır alarak organik besin üretimi yaparlar.
• Bu besinleri hem kendileri kullanır hem de diğer canlıların besin kaynağını sağlarlar.
• Ototrof canlılar; besin üretmek için farklı enerji kaynakları kullanırlar.
• Bu enerji kaynakları güneş ışığı enerjisi ve kimyasal enerjidir.
• Işık enerjisini kullanarak fotosentez olayı ile besin üretenlere Fotoototrof canlılar denir.
• Bazı inorganiklerin oksitlenmesiyle açığa çıkan kimyasal enerjiyi kullanarak, kemosentez olayı ile besin üretenlere Kemoototrof canlılar denir.

Fotosentez ile besin üretimini;

1. Prokaryotlardan; bazı bakteriler (mavi – yeşil algler yani siyanobakteriler, H₂S ve H₂ bakterileri gibi) yaparlar.

• Fotosentez için ışık enerjisi ve klorofil gereklidir.
• Fotosentez yapan bazı bakterilerin klorofil molekülleri sitoplazmadadır.

2. Ökaryotlardan; öglena, alglerin çoğu ve bitkiler (küsküt otu gibi tam parazit bitkiler hariç) fotosentez ile besin üretirler.

• Bitkiler; hazır besin kullanan canlıların temel besin kaynağını oluştururlar.
• Kullandığımız oksijenin kaynağı fotosentez olayıdır.
• Fotosentez yapan ökaryotların klorofil molekülleri kloroplast organelinde bulunur.

Fotosentez Denklemi Şu Şekildedir.

Kemosentez ile besin üretimini;

• Sadece bazı prokaryotlar (bazı bakteriler) yapar.
• Ökaryot hücreli canlılar kemosentez yapmazlar.
• Kemosentez yapan bir canlı kesin prokaryot hücre yapılıdır ve tek hücrelidir.

2. Heterotrof Beslenme (Tüketici Canlılar) :

• Kendi besinini üretemeyen dışarıdan hazır olarak alan canlılardır.
• Besinlerini üreticilerden ya da diğer tüketicilerden sağlarlar.

Heterotrof Beslenme Çeşitleri

1. Holozoik Beslenme

► Besinini katı parçalar halinde alan canlılar holozoik beslenirler.

► Gelişmiş bir sindirim sistemleri vardır.

► İnsan ve hayvanlar bu şekilde beslenir.

► Bu canlılar aldıkları besin çeşidine göre üçe ayrılır.

♦ Herbivor (Otçul); sadece ot ile beslenirler. Örnek; inek, keçi, tavşan vb.

♦ Karnivor (Etçil); sadece et ile beslenirler. Örnek; aslan, kaplan, sırtlan vb.

♦ Omnivor (Hepçil); Hem ot hem et ile beslenirler. Örnek; insan, ayı, domuz vb.

2. Çürükçül (Saprofit) Beslenme

• Bazı bakteriler ve mantarlar dışarı enzim salgılayarak organik besinleri ayrıştırırlar.
• Sonra bu besinleri hücrelerine alarak beslenirler.
• Ölü ve canlı atıklarını ayrıştırdıkları için çok önemlidirler.
• Organik atıkları inorganiklere dönüştürürken besin ihtiyaçlarını da hazır olarak karşılamış olurlar

Saprofit Canlıların Ekolojik Önemi

• Çevre kirliliğini önlerler.
• Toprağı inorganik madde bakımından zenginleştirirler.
• Canlılar için önemli olan karbon ve azot gibi atomların tükenmesine engel olurlar.
• Madde döngülerinin devamına katkı sağlarlar.
• Ekolojik dengenin korunmasını sağlarlar.

Ayrıştırıcıların azot döngüsündeki işlevi, amino asitlerden amonyak oluşturmaktır.

Ölü veya Canlı Atıkları → Protein → Aminoasit → NH₃

Bir ekosistemde ayrıştırıcı organizma sayısı azalırsa

• Çevre kirliliği artar.
• Başta azot olmak üzere madde döngüleri yavaşlar.
• Organik madde birikimi artar, çevrede kokuşma olur.
• Doğadaki inorganik madde miktarı azalır.

Ek Bilgi:

Kemoheterotrof Canlı: Hem enerji hem de karbon kaynağı olarak diğer canlıların ürettiği organik maddeleri kullanan canlılardır. Hayvanlar, insanlar, mantarlar, protistlerin çoğu ve birçok bakteri örnek verilebilir.

Fotoheterotrof Canlı: Enerji kaynağı olarak ışık enerjisini, karbon kaynağı olarak diğer canlıların ürettiği organik maddeleri kullanan canlılardır. Bazı arkeler (tuzu seven) örnek verilebilir.

NOT: Foto: Işık, Kemo: Kimyasal anlamına gelir.

► Fotosentez yaparak kendi besinini üretebildiği halde bazı maddeleri de dışarıdan hazır alan canlılar Fotoheterotrof şeklinde beslenirler.

► Öglena ve böcekçil bitkiler (ibrik otu gibi) örnek verilebilir.

Böcekçil Bitkiler:

• Bu bitkiler azot bakımından fakir topraklarda yaşadıkları için topraktan alamadıkları azotu, yakaladıkları böceklerin proteinlerinden karşılar.
• Bu bitkiler; fotosentez yaparak organik besinlerini üretebilirler.
• Ancak bazı aminoasitlerin sentezi için gerekli azotu topraktan yeterince alamazlar.
• Bu ihtiyaçlarını enzim salgılayarak ayrıştırdıkları böceklerin bünyelerinden karşılarlar.
• Örnek olarak; ibrik otu ve sinekkapan verilebilir.
• Böcekçil bitkiler, azot ihtiyaçlarını karşılama yönü ile heterotrof, kloroplast taşıdıkları için fotosentez ile besinlerini üretebilme yönüyle de ototrof beslenmiş olurlar.

Öglena:

• Tatlı sularda yaşayan tek hücreli bir canlıdır.
• Ökaryot hücre taşır.
• Kloroplast organeli bulundurur ve ışık varlığında kendi besinini kendisi sentezler.
• Bu yönüyle ototroftur.
• Işık yokluğunda ise dış ortamdan besinini hazır olarak alabilir.
• Bu yönüyle de heterotroftur.

4. Enerji Üretimi ve Tüketimi

► Enerji taşıyan besinlerin (karbonhidrat, yağ, protein) hücre içinde parçalanması sonucu açığa çıkan kimyasal bağ enerjisinin ATP enerjisine dönüştürülmesine solunum denir.

► Canlılar yaşamsal faaliyetleri için enerjiye ihtiyaç duyarlar.

► Canlılar enerji elde etmek için besin monomerlerini (glikoz, yağ asidi ve gliserol, aminoasitler) hücre içinde solunum reaksiyonlarıyla parçalayarak ATP enerjisi üretirler.

► Bunun için hücrede önce ATP molekülü sentezlenir daha sonra elde edilen ATP enerjisi bu moleküle aktarılır ve gerektiğinde açığa çıkarılarak enerji gerektiren olaylarda (hareket, hücre bölünmesi, aktif taşıma, sinirsel iletim, kas kasılması, biyosentez olaylar vb.) kullanılır.

► Hücre içinde ATP'nin sentezlenmesine Fosforilasyon, tüketimine Defosforilasyon denir. Bu iki olay tüm canlılarda ortaktır.

► Hücresel solunum (oksijenli ve oksijensiz solunum) ve fermantasyon olayları hücre içi yıkım olaylarıdır.

► Hücresel solunumun amacı ATP enerjisi üretimini sağlamaktır.

► ATP canlıların ortak enerji birimidir.

► Hücre içinde üretilen ATP enerjisi farklı enerji çeşitlerine dönüştürülerek de kullanılabilir.

Hücresel solunum olayları, oksijen kullanılıp kullanılmamasına göre iki çeşittir.

1. Oksijenli (Aerobik) Solunum

► Hücrede oksijen kullanılarak besinlerdeki kimyasal bağ enerjisinin açığa çıkarılmasıdır.

► İnsanlar, hayvanlar, bitkiler, bakteriler ve mantarlar oksijenli solunum yaparlar.

► Oksijenli solunum yapan ökaryot hücreli canlılarda ATP üretimi; sitoplazma ve mitokondri organelinde gerçekleşir.

► Oksijenli solunum yapan bazı bakterilerde ise mitokondri organeli olmadığı için oksijenli solunum sitoplazma ve mezozom adı verilen yapılarda gerçekleşir.

► Mitokondri organelinde ve mezozomda elektron taşıma sistemi (ETS) bulunur.

2. Oksijensiz (Anaerobik) Solunum

► Bazı bakteriler ve arkeler oksijen kullanmadan sitoplazmalarında glikozu yıkarak açığa çıkan kimyasal enerjiden ATP enerjisi üretiler.

► Oksijensiz solunum ile enerji üretimini ökaryotlar yapmaz.

► Oksijenli solunuma göre daha az enerji elde edilir. (Çünkü oksijen kullanılmadığı için enerjinin bir kısmı glikozda bağlı kalır.)

► Elektron taşıma sistemi kullanılır.

► Son elektron tutucu molekül oksijen dışında bir inorganiktir. (Oksijenli solunumda ise oksijendir.)

Fermantasyon (Mayalanma)

► Öncelikle belirtelim ki fermantasyon bir hücresel solunum çeşidi değildir.

► Ancak oksijensiz solunum gibi oksijen kullanılmadan ATP enerjisi elde edilen bir yıkım olayıdır.

► Bazı bakteriler (yoğurt bakteriler gibi) ve insandaki iskelet kas hücreleri fermantasyon ile ATP enerjisi elde ederler.

► Oksijensiz solunumdan farkı; Elektron Taşıma Sistemi (ETS) kullanılmadan glikozun yıkılarak ATP sentezlenmesi olayıdır.

► Fermantasyonda ETS görev yapmaz, son elektron tutucu molekül organiktir.

► Sitoplazmada gerçekleşir.

► Oluşan son ürün çeşidine göre canlılardaki en önemli fermantasyon çeşitleri etil alkol ve laktik asit fermantasyonudur.

Etil Alkol Fermantasyonu

► Başta bira mayası olmak üzere maya mantarlarında ve şarap bakterilerinde gerçekleşir.

► Hamurun kabarmasını, bira ve şampanyanın köpüklenmesini bu fermantasyonda çıkan CO2 sağlar.

Laktik Asit Fermantasyonu

► Yoğurt bakterilerinde, yeterli oksijenin hücrelere ulaşmadığı durumlarda, omurgalıların iskelet kas hücrelerinde ve memelilerin olgun alyuvar hücrelerinde gerçekleşir.

5. Metabolizma

► Canlıda yaşamın devamlılığı için gerçekleştirilen kimyasal reaksiyonların tümüne metabolizma denir. Metabolik faaliyetler;

♦ Besinlerdeki organik moleküllerin yapı taşlarına ayrıştırılması,

♦ Besinlerin yıkılarak enerji elde etmede kullanılması,

♦ Metabolik atıkların canlıdan uzaklaştırılması,

♦ Canlılık için gerekli yapısal moleküllerin sentezi şeklinde gerçekleşir.

► Bu reaksiyonlar canlıda beslenme, enerji üretimi ve tüketimi, büyüme ve gelişme, doku onarımı, çevreyle uyum gibi yaşamsal işlevlerin yapılmasını sağlamaktadır.

► Metabolizma canlının iç ortamını dengeleyen ve çevre ile ilgili değişikliklere uyumunu sağlayan Homeostazinin korunmasında da çok etkili rol oynar. Yani canlıların hayatta kalması, canlılıklarının devamı ve çevresel değişikliklere uyumu açısından hayati önem taşır.

► METABOLİZMA = ANABOLİZMA + KATABOLİZMA şeklinde ikiye ayırarak incelemek mümkündür.

Metabolizma Tepkimeleri

1. Yapım (Anabolizma, özümleme)

► Basit moleküllerin birleştirilerek daha karmaşık moleküllerin sentezlenmesidir.

► Yapıcı ve birleştiricidir.

► Başka bir deyimle canlıdaki biyosentez olaylarıdır.

► Bütün yapım tepkimelerinde ATP enerjisi harcanır. Canlılardaki yapım reaksiyonları iki şekilde olur.

a. İnorganik bileşiklerden, organik monomer üretildiği yapım tepkimeleri: Ototrof canlıların gerçekleştirdiği fotosentez ve kemosentez tepkimeleri örnek verilebilir. Bu tepkimelerde ATP, önce üretilir sonra da tüketilir.

b. Organik monomerlerden polimer veya büyük moleküllerin sentezlendiği tepkimeler: Bu tepkimelere dehidrasyon sentezi denir.

DEHİDRASYON SENTEZİNİN ÖZELLİKLERİ

► Organik monomerler uygun bağlarla bağlanarak büyük organik moleküller sentezlenir.

► Hücre içerisinde gerçekleşir.

► Monomer miktarı azalır, Polimer veya makromolekül artar.

► Kurulan özel bağ (peptit, glikozit, ester bağı gibi) sayısı artar.

► ATP enerjisi harcanır.

► Enzim görev yapar.

► Su açığa çıkar.

► Hücrenin turgor basıncı artar, ozmotik basıcı azalır.

► Bütün dehidrasyonlar aynı zamanda yapım olayıdır. Ancak her yapım dehidrasyon olmayabilir. (Örneğin fotosentez, kemosentez olayları yapım olaylarıdır ama dehidrasyon değildir.)

► Organik monomerlerden polimer sentezine; protein, karbonhidrat, DNA, RNA sentezi örnek verilebilir.

n(Aminoasit) → Protein + (n-1)Su

► Organik monomerlerden büyük moleküllerin sentezlendiği tepkimelere ise yağ sentezi, ATP molekülünün sentezi örnek verilebilir.

Gliserol + 3 Yağ Asidi → Yağ + 3 Su

2. Yıkım (Katabolizma, yadımlama)

► Kompleks moleküllerin yada polimerlerin daha basit moleküllere parçalanmasıdır.

► Yıkım tepkimeleri de iki şekilde gerçekleşir.

a. Organik monomerlerin daha basit organiklere veya inorganik moleküllere parçalandığı tepkimeler: Oksijenli ve oksijensiz solunum ile fermantasyon tepkimeleri örnek verilebilir. (Hücre içinde gerçekleşen yıkım olaylarıdır.)

b. Polimer veya büyük moleküllerin monomerlerine parçalandığı tepkimeler: Bu tepkimeler besinlerin sindirimi ile olur. Hücre dışında (sindirim kanalında) gerçekleşir. Temeli hidroliz (su ve enzimlerle parçalanma) olaylarına dayanır.

Hidroliz Tepkimelerinin Özellikleri

► Dehidrasyonun tersidir.

► ATP enerjisi harcanmaz.

► Hem hücre içinde hem de hücre dışında gerçekleşebilir.

► Su harcandığı için osmotik basıncı arttırır. Turgor basıncını düşürür.

► Polimer veya makromolekül miktarını azaltır, Monomer miktarını artırabilir.

► Bütün hidroliz olayları aynı zamanda yıkım olayıdır. Ancak her yıkım bir hidroliz olmayabilir. Örneğin oksijenli solunum yıkımdır. Ancak bir hidroliz olayı değil.

Bazal Metabolizma

► Bazal metabolizma; 12 saat zarfında besin almamış, tam istirahat halinde, uyanıkken ve ısısı değişken olmayan bir ortamda hareketsiz bulunan kişinin tükettiği enerjiye denir.

► Bir başka ifade ile bazal metabolizma, vücut sıcaklığının kontrolü (termoregülasyon) için enerji harcamayan uyanık durumdaki (fakat dinlenirken) kuş ya da memelide minimum enerji dönüşüm oranıdır.

► Bu tanıma göre bazal metabolizma örnekleri; kış uykusunda bekleyen memeli hayvanın metabolizması, 12 saat önce yemek yemiş, sırt üstü uzanmış, uyanık normal bir bireyin metabolizması bazaldır.

Bazal metabolizma hızını etkileyen faktörler

• Yaş: Gençlerde yüksek iken, yaş ilerledikçe azalır.
• Cinsiyet: Erkeklerde metabolizma hızı kadınlara göre daha hızlıdır.
• Vücut Yüzey Alanı: Vücut yüzey alanı büyük olan yani uzun ve ince olan kişilerin bazal metabolizma hızları fazladır.
• Açlık Durumu: Vücudunuz aç kaldığı zaman bazal metabolizma hızı düşer.
• Hormonlar: Tiroit bezinden salgılanan tiroksin hormonu bazal metabolizmayı etkiler. Aşırı salgılanırsa yükselir, az salgılanırsa düşer. Adrenalin de yükseltir.

6. Boşaltım

Metabolizma (yaşamsal faaliyetler) sonucu oluşan atık maddelerin hücre veya canlı vücudundan uzaklaştırılmasına boşaltım denir.

► Hücrelerde metabolizma sonucu oluşan zararlı maddeler, suyun fazlası ve diğer atıklar (azotlu atıklar gibi) uzaklaştırılarak canlının iç dengesi (homeostazi) korunmuş olur.

► Amaç; kararlı bir iç ortam (homeostazi) oluşturmaktır.

► Tüm canlılar homeostaziyi (iç dengelerini) sağlamak amacıyla boşaltım yaparlar.

Metabolik olaylar sonunda oluşan önemli boşaltım maddeleri

► CO₂, H₂O, Amonyak (NH₃), Üre ve Ürik asittir.

► Canlıların azotlu boşaltım atıkları; amonyak (NH₃), üre ve ürik asittir.

► Amonyak; protein ve nükleik asitlerin hücre içerisinde yıkımı ile veya amino asitlerin karbonhidratlara dönüşmesi sırasında oluşur.

► Çok zehirli bir madde olan amonyak, birçok canlıda az zehirli üre ve ürik aside dönüştürülerek atılır.

► İnsanda amonyağın üreye dönüştürülmesi karaciğer tarafından yapılır.

► Bir canlının azotlu atığı ne şekilde uzaklaştıracağı adaptasyon sağladığı ortamın su miktarına bağlıdır.

► Suda yaşayan canlılarda azotlu atık, amonyaktır.

► Amonyak suda çözündüğü için çok fazla su ile atılır.

► Paramesyum gibi tek hücrelilerde, hidra ve planarya gibi omurgasız hayvanların çoğunda, balık ve kurbağa larvası gibi omurgalılarda azotlu atık amonyaktır.(Genellikle suda yaşayan canlılar amonyak atar.)

► Üre; amonyağa göre daha az zehirli olduğu için daha az su ile atılır.

► Ergin kurbağalar ve memelilerde azotlu atık üredir.

► Hemen hemen suda hiç çözünmeyen ürik asit; çok az su ile yarı katı (kristaller halinde) halde atılır.

► Bu nedenle böcek, sürüngen ve kuş gibi kurak ortam hayvanları ürik asit atarlar.

Farklı canlılar, boşaltım işlemini farklı şekillerde gerçekleştirirler.

► Tek hücreli canlılar; boşaltım maddelerini hücre zarının üzerinden (yüzeyinden) atarlar.

► Tatlı sularda yaşayan paramesyum, öglena ve amip gibi canlılarda fazla su kontraktil kofullarla ATP harcanarak aktif taşıma ile atılır.

► Bitkilerde boşaltım; yapraklarını dökerek, damlama olayı (hidatot ile) veya terleme olayı ile (stoma veya lentisel denilen yapılarla) gerçekleşir.

► Hayvanlarda ve insanlarda boşaltım; idrar oluşumu, terleme ve nefes verme ile olur. Terleme deri ile, idrar böbreklerle, karbondioksit ise akciğerlerle vücut dışına atılır. Ayrıca vücuda alınan fazla tuz, mineral, B ve C vitaminleri de üre ile birlikte böbreklerden idrarla atılır.

► Omurgalı hayvanların tamamı (balık, kurbağa, sürüngen, kuş ve memeliler) böbrekleri ile boşaltım yapar.

7. Büyüme ve Gelişme

Büyüme; Tek hücreli canlılarda sitoplazma hacminin ve kütlesinin artması ile olurken;

► Çok hücreli canlılarda ise; hacim, kütle ve hücre sayısının artışı ile gerçekleşir.

► Çok hücreli bir canlının büyümesi hücre bölünmesi (çoğalması) ile olur.

► İnsan ve hayvanlarda büyüme sınırlıyken bitkilerde sınırsız büyüme görülür. Çünkü bitkilerde sınırsız büyümeyi sağlayan bölünür dokular vardır.

► Unutmayalım ki bölünme bir hücrelilerde büyümeyi değil, üremeyi sağlar.

Gelişme: Canlının sahip olduğu yapıların zaman içinde değişerek işlevsellik kazanması ve olgunlaşmasıdır. Örneğin; yeni doğan bir bebeğin kilo alması ve boyunun uzaması büyümedir. Oturması, emeklemesi, yürümeye başlaması gelişmedir.

Gelişmede;

♦ Hücrelerin farklılaşması,

♦ Özel görevlere sahip dokuların ve organların oluşması gibi süreçler bulunur.

Büyüme ve gelişmeyi etkileyen bazı faktörler;

♦ Çevreyle ilgili faktörler,

♦ Beslenme alışkanlıkları ve

♦ Genetik yapı gibi faktörlerdir.

► Canlılık faaliyetlerinin durması olayına ise ölüm denir.

► Her canlı türünün ortalama bir ömür süresi vardır.

► Canlılar yıpranan kısımlarını da yenileme özelliğine sahiptir.

Örneğin; Kertenkele kopan kuyruğunu yeniden oluşturur.

► Bir yerimiz yaralandığında vücudumuzun o kısmı onarılır.

8. Üreme

► Her canlının neslini devam ettirebilmesi için kendine benzer bireyler meydana getirmesine üreme denir.

► Amaç canlının soyunu devam ettirmesidir.

► Neslin devamı için bu süreç zorunlu olsa da canlının kendi yaşamını devam ettirmesi için bu olay zorunlu değildir. Yani canlı üreme yapmadan da canlılığını sürdürebilir.

► Genel olarak üreme eşeysiz ve eşeyli üreme olmak üzere iki şekilde gerçekleşir.

► Bazı canlı türlerinde hem eşeyli hem eşeysiz üreme birlikte görülür.

Eşeysiz Üreme

► Bir canlının tek başına, gamet oluşumu ve döllenme olmaksızın yeni bireyler oluşturmasıdır.

► Genel olarak tek hücreli canlılarda, çok hücreli organizmalardan bazı omurgasız hayvanlar, algler ve gelişmiş bazı bitkiler eşeysiz üreme ile çoğalabilir.

Eşeysiz Üremenin Genel Özellikleri

► En belirgin özelliği tek atanın varlığıdır. Cinsiyet yoktur.

► Üreme organları görev almaz, gamet oluşumu ve döllenme yoktur.

► Temeli mitoz bölünmeye dayanır.

► Oluşan yeni canlılar bütün özellikleri ile birbirlerine ve ata canlıya benzerler.

► Kalıtsal çeşitlilik sağlamaz (Mutasyon olmadığı sürece)

► Eşeysiz üremenin evrime katkısı yoktur.

► Hızlı üreme şeklidir.

► Eşeysiz üreme ile kazanılan özellikler değişmeden nesillere aktarılır.

► Bu nedenle de eşeysiz üreyen canlıların değişen ortam koşullarına uyum yapma şansı oldukça azdır.

► Bazı canlılarda hem eşeyli hem de eşeysiz yolla üreme görülür.

► Hurma, çilek vb. bitkiler eşeyli üreme yoluyla tohum oluştursa da bu bitkilerin tarımsal üretimi genellikle eşeysiz yollarla yapılır.

► Eşeysiz üreme; ikiye bölünme, tomurcuklanma, rejenerasyon, sporla üreme, bitkilerde vejetatif üreme olmak üzere beş grupta incelenir.

Eşeyli Üreme

► Farklı iki cinsiyetteki canlının üreme hücrelerinin birleşmesiyle yeni bir canlı meydana getirmesidir.

► Eşeyli üreme; tohumlu bitkilerde, bazı omurgasız hayvanlarda ve omurgalı hayvanların tümünde görülür.

► Dişi bireylerin üreme ana hücrelerinin oluşturduğu gametlere yumurta (n), erkek üreme ana hücrelerinin oluşturduğu gametlere sperm (n) denir.

► Dişi ve erkek gametin birleşmesi sonucu zigot oluşmasına döllenme adı verilir.

► Zigotun geçirdiği mitozlar sayesinde hücre sayısı artar ve yeni bir birey oluşturulur.

Eşeyli Üremenin Genel Özellikleri

► Eşeyli üremenin temel olayları mayoz bölünme ve döllenme olayıdır.

► Eşeyli üreme ile oluşan bireyin iki atası vardır.

► Tür içi kalıtsal çeşitlilik sağlar.

► Oluşan bireyler değişen çevre şartlarına karşı dirençlidir. Yani adaptasyon yetenekleri yüksektir.

► Üreme hızı düşüktür.

► Çeşitliliğe neden olduğu için evrim açısından önemlidir.

9. Uyarılara Tepki

Bir canlının çevresinde meydana gelen değişikliklere cevap vermesi ve uyum sağlamasıdır.

► Canlılar; dış ortamdan gelen fiziksel ve kimyasal uyaranlara ve içsel uyarılara tepki verirler.

► Canlılarda durum değiştirmeye veya harekete sebep olan her türlü faktöre uyaran denir. Tek hücreli canlılar dış uyaranlara hücresel düzeyde tepki verir. Örneğin bakteriler kimyasal bir maddenin varlığını algılayarak yön değiştirebilirler.

► Bütün canlılar iç ve dış ortamdan gelen uyaranlara tepki gösterir.

► Bu durum canlıların çevreleri ile uyum içinde olmaları ve yaşantılarını sürdürebilmeleri açısından önemlidir.

Canlıların gösterdiği tepki biçimlerinde farklılıklar görülür. Örneğin;

♦ Tatlı sularda yaşayan tek hücreli bir canlı olan öglena, fotosentez yapabilmek için ışığa yönelir.

♦ Küstüm otu bitkisi, dokunmaya karşı yapraklarını kapatır.

♦ Köpek ses duyduğunda kulaklarını dikleştirir.

♦ Venüs sinekkapan bitkisi, yapraklarındaki algılayıcı tüylerine böcek dokunduğunda yapraklarını kapatır.

♦ Bazı hayvanların aşırı sıcaklarda suya girerek serinlemesi (filler gibi)

♦ Sıcak bir cisme dokunduğumuzda elimizi hızla çekmemiz uyarana verilen tepkilerdir.

10. Homeostazi

► Kelime anlamı; sabit durum (kararlı iç denge) demektir.

► Canlıların değişen çevre koşullarına karşı iç dengelerinin kararlı tutulması yaşamsal öneme sahiptir. Homeostazi; canlıda iç ortamın sabit kalmasını sağlayan bir kontrol mekanizmasıdır.

► Homeostazinin korunması için canlılar çeşitli faaliyetler gerçekleştirir. Örneğin;

♦ Atıkların vücuttan uzaklaştırılması,

♦ Vücut sıvılarında asit - baz dengesinin korunması,

♦ Hücrelerde su miktarının korunması,

♦ Terleme ile vücut sıcaklığının normal seviyede tutulması, bu faaliyetlerinden bazılarıdır.

► Homeostazi ile canlı yaşamının devamı için gerekli düzenlemeler gerçekleştirilir.

► Canlılardaki tüm sistemler bu iç dengeyi korumaya yönelik çalışır. Homeostasi vücuttaki bütün sistemlerin uyum içinde çalışması sonucunda gerçekleşen bir durumdur.

Kısaca; Hücrelerin normal işlevlerini sürdürebilmeleri için iç ortam koşullarının sabit tutulmasına homeostazi denir.

♦ Homeostasi, dinamik bir durum olup iç ortamı değiştirmeye yönelik dış güçlerle, buna karşı koyan kontrol mekanizmaları arasındaki bir etkileşimdir.

Homeostatik Dengenin Sağlandığı Bazı Durumlar

♦ Yemek yedikten sonra kanımızda şeker (glikoz) miktarı yükselir. Bu durumda pankreas insülin hormonu salgılayarak kandaki glikoz miktarını dengelemeye çalışır.

♦ Hava soğuk iken üşüdüğümüzde titreyerek düşen vücut ısımızı dengelemeye çalışırız.

♦ Boşaltım sistemi susuz kaldığımızda vücutta su tutarak, fazla su aldığımızda da onu uzaklaştırarak vücut sıvısındaki suyu ve çözünenleri dengede tutmaya çalışır.

11. Varyasyon ve Adaptasyon

Varyasyon; tür içi çeşitliliği ifade eder. Aynı türün bireyleri arasında görülen farklılıklardır.

► Tür içi çeşitlilik kalıtım ve çevrenin etkisiyle ortaya çıkar. Örneğin tavşanlarda kıl renginde görülen farklılıklar, insanda göz renginde görülen farklılıklar varyasyona örnek verilebilir.

► Kalıtsal varyasyonların kaynağı; mutasyonlar ve eşeyli üremedir. Bu varyasyonlar genellikle kalıtsaldır ve nesilden nesile aktarılır.

Adaptasyon (Uyum); Canlıların yaşadığı çevrede hayatta kalabilme ve üreme şansını arttıran türe özgü olan kalıtsal özelliklerin tümüdür.

♦ Bukalemunların ortama göre renk değiştirmesi,

♦ Kaktüsleri yapraklarının diken şeklinde olması,

♦ Develerin hörgüçlerinde yağ depo edilmesi

♦ Kutup ayılarının beyaz kürklü olması

♦ Sürüngen ve kuş yumurtalarında yedek besin maddesinin çok olması

♦ Böcek, sürüngen ve kuşlarda azotlu boşaltım atığının ürik asit şeklinde uzaklaştırılması gibi özellikler yaşadıkları ortama uyum sağlayabildikleri kalıtsal özelliklerdir.

► Bu özellikler kalıtsal olduğu için nesilden nesile aktarılır.

Canlıların Ortak Özellikleriyle İlgili Özet Notlar

► Hücresel yapıda olma ortak özelliktir. Ancak ökaryot veya prokaryot hücre yapısında olma ortak değildir. Tek hücreli ya da çok hücreli olma ortak değildir.

► Üreme ortak özelliktir. Ancak eşeysiz üreme veya eşeyli üreme ortak değildir.

► Solunum yapmak ortak özelliktir. Ancak oksijenli solunum veya oksijensiz solunum ortak değildir.

► Ototrof canlılarda CO2 özümlemesi ortak özelliktir. Ancak hidrojen kaynağı olarak H2O kullanmak ortak değildir.

► Hareket ortak özelliktir. Ancak aktif hareket veya pasif hareket ortak değildir. Çünkü bir canlı bunlardan birini gerçekleştirir. Mesela bitkilerde pasif hareket, hayvanlarda genellikle aktif hareket vardır.

► Canlılarda organik monomerlerden kendilerine özgü organik polimer sentezleme ortak özelliktir. (Örnek; protein sentezi) Ancak inorganik maddelerden organik madde sentezleme ortak değildir. (Örnek; fotosentez ya da kemosentezi tüm canlılar yapmaz.)

► Canlıların kendilerine özgü protein sentezi yapmaları ortak özelliktir. Ancak tüm canlı hücrelerin protein sentezi yapmaları ortak özellik değildir. Örneğin; memelilerin olgun alyuvar hücreleri canlı olmasına karşılık protein sentezi yapmazlar.

► Tüm hücrelerde hücre zarı bulundurma ortak özelliktir. Ancak hücre çeperi (duvarı) bulundurma ortak değildir.

► Bazal metabolizma hızı belirlenirken yenilen besinlerin kalori değeri veya çalışırken harcadığı enerji miktarı dikkate alınmaz.

► Canlılarda boşaltım yapma ortak özelliktir. Ancak boşaltım organı ile boşaltım yapma ortak değildir.

► Tüm canlılarda ATP sentezi ve ATP enerjisi kullanma ortak özelliktir. Ancak ATP üretimini yapan organel bulundurma ortak değildir. Örnek; mitokondri organeli tüm hücrelerde bulunmaz.

► Canlılarda beslenme ortak özelliktir. Ancak ototrof veya heteretrof beslenme ortak değildir.

► Hücre veya hücrelerden oluşma ortak özelliktir. Ancak doku, organ veya sistemlere sahip olma ortak değildir.

► Tüm canlılarda azotlu metabolik atıkların vücuttan atılması ortaktır. Ancak azotlu atığın amonyak, üre ya da ürik asit şeklinde atılması ortak değildir.

► RNA sentezi tüm canlı hücrelerde (memelilerin olgun alyuvar hücreleri hariç) ortaktır. Ancak DNA eşlenmesi tüm canlı hücrelerde ortak değildir. Çünkü bölünme yeteneği olmayan sinir hücreleri gibi hücrelerde DNA eşlenmesi olmaz.

► İnorganik maddeleri (su, mineral, asit, baz ve tuzlar) çevreden hazır olarak almak tüm canlılarda ortaktır. Ototrof canlılar dahil hiç bir canlı inorganik madde sentezi yapamaz. İnorganikler doğada hazır olarak monomer halde bulunurlar.

► Enzim sentezleme ve kullanma tüm canlılarda ortaktır.

► Doğadaki 20 çeşit amino asiti protein sentezlemede kullanmak tüm canlılarda ortaktır.

► Hücre zarı, sitoplazma, DNA ve RNA, ribozom organeli taşımak tüm canlılardaki ortak yapılardır.

► Hücresel solunum olaylarında ve fermantasyonda; sitoplazmada gerçekleşen glikoliz olayı ve bu olayda kullanılan enzimler tüm canlılarda ortaktır.